Αίγαλος

Η κατά κόσμον "κατσίκα-φάντασμα" που εμφανίζεται στην παραθαλάσσια περιοχή της Ιθάκης την 14η Αυγούστου κάθε χρόνου. Η ονομασία Αίγαλος ετυμολογικά προέρχεται από τις λέξεις "αιξ" και "αλς" και αποδίδεται στα αγγλικά ως "ghost-goat".

Καταγωγή

Σύμφωνα με τον επικρατέστερο μύθο, ο Αίγαλος ήταν γιος του Δία και της Καλλιρρόης, κόρης του βασιλιά Ηριδανού. Όταν την είδε ο Δίας να λούζεται στην θάλασσα την ερωτεύτηκε παράφορα και πήρε τη μορφή δυνατού βοριά για να ζευγαρώσει μαζί της. Η Ήρα, κυριευμένη από την ζήλεια της, μεταμόρφωσε την Καλλιρρόη σε κατσίκα και την καταράστηκε ο απόγονος που περιμένε από τον Δία να γεννηθεί μισός άνθρωπος και μισός αίγα, ο γνωστός σε όλους Αίγαλος. Το τερατόμορφο παρουσιαστικό του παιδιού προκαλούσε την βίαιη συμπεριφορά των κατοίκων του νησιού, που τον βασάνιζαν ρίχνοντας του πέτρες και χλευάζοντάς τον. Ο πατέρας του βλέποντας τον γιο του να υποφέρει, αποφάσισε να τον λυτρώσει σκοτώνοντάς τον. Όμως το φάντασμα του Αίγαλου συνεχίζει να επισκέπτεται το νησί μια φορά τον χρόνο, στις 14 Αυγούστου, για να εκδικηθεί τους κατοίκους του για την βάναυση συμπεριφορά τους.

Μια άλλη εκδοχή του μύθου παρουσιάζει τον Αίγαλο ως μέρος της εκδίκησης της Κίρκης στο Οδυσσέα, επειδή αυτός αθέτησε την υπόσχεσή του απέναντί της. Η κατάρα έλεγε πως όταν ο Οδυσσέας πατήσει το πόδι του στην Ιθάκη, ο γιος του, Τηλέμαχος, θα μεταμορφωθεί σε ένα τέρας αποτελούμενο από κεφάλι κατσίκας και κορμό ανθρώπου, τον Αίγαλο. Πράγματι, όταν ο πολυμήχανος Οδυσσέας επέστρεψε στην πατρίδα του, είδε να τον πλησιάζει ένα τρομακτικό πλάσμα, που όμοιό του δεν είχε συναντήσει σε κανένα από τα ταξίδια του. Ήταν ο γιος του, ο Τηλέμαχος, που έμαθε ότι γύρισε ο πατέρας του και έτρεξε να τον αγκαλιάσει. Ο Οδυσσέας βλέποντάς τον να έρχεται κοντά του, τον σημάδεψε με το τόξο του και τον σκότωσε. Το φάντασμα του αδικοχαμένου Τηλέμαχου συνεχίζει να στοιχειώνει τη Ιθάκη αναζητώντας ακόμα τον πατέρα του, τον οποίο θεωρεί υπαίτιο για τον τραγικό χαμό του.

Με την πάροδο των χρόνων ο μύθος έχει εμπλουτιστεί με στοιχεία από μυθολογίες άλλων ευρωπαϊκών χωρών, σε σημείο που ο Αίγαλος παρουσιάζεται πια όχι ως το ανθρωπόμορφο κατσίκι που παραπέμπει στους μυθικούς Κενταύρους, αλλά ως ένα κατσίκι-βρυκόλακα με κόκκινα μάτια και κοφτερά δόντια. Αυτή η εικόνα συνοδεύει πια τον όρο "κατσίκι-φάντασμα" σε όλες τις σύγχρονες παραδόσεις.

Παλαιότερες πηγές

Το μυθικό τέρας εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Θεογονία του Ησιόδου, στο σημείο που ο συγγραφέας απαριθμεί το πλήθος των γυναικών του Διός και τους απογόνους του. Μια άλλη πηγή είναι ο Ηρόδοτος, ο οποίος στην "Ιστορία" του (Βιβλίο Γ' Θάλεια Κεφ 3) παρεμβάλει τον θρύλο του Αίγαλου όταν αναφέρεται στο νησί της Ιθάκης. Σε κανένα άλλο γραπτό κείμενο της αρχαιότητας δεν διασώζεται ο μύθος αυτός, αλλά αυτό οφείλεται στον αυστηρά τοπικό του χαρακτήρα, ο οποίος περιορίστηκε στα σύνορα του νησιού.

Κατά την ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο δεν σώζονται γραπτές μαρτυρίες για τον Αίγαλο, μόνο κάποιες προφορικές λαϊκές παραδόσεις με την μορφή σκωπτικών τραγουδιών και ποιημάτων. Βλέπουμε ότι έχει επικρατήσει πια απόλυτα η ονομασία "κατσίκι-φάντασμα" και σχεδόν πουθενά πια δεν εμφανίζεται ως Αίγαλος. Τα τραγούδια αυτά ακόμα τραγουδιούνται από τους γηραιότερους κατοίκους του νησιού, ειδικά τις ζεστές καλοκαιρινές νύχτες του Αυγούστου. που θρυλείται ότι εμφανίζεται το "κατσίκι-φάντασμα".

Σύγχρονες Μαρτυρίες

Η πρώτη καταγεγραμμένη σύγχρονη μαρτυρία που αφορά στην ύπαρξη του Αίγαλου τοποθετείται στο 1964, όπου ένας γιδοβοσκός, ο Δημήτριος Καλυβιώτης αναφέρει πως σε μία νυχτερινή του βόλτα στον Αετό ήρθε σχεδόν αντιμέτωπος με ένα κατσικόμορφο πλάσμα με κόκκινα μάτια και σουβλερά δόντια. Σχεδόν διαφανούς υπόστασης και μεγέθους κάπως μεγαλύτερου από ένα κοινό κατσίκι. Αν και δεν πλησίασε το πλάσμα σε ικανοποιητικό βαθμό, ορκίζεται ότι πριν κάνει μεταβολή και φύγει τρέχοντας, το παρατήρησε για αρκετά λεπτά ώστε να είναι βέβαιος πως δεν επρόκειτο για κάποιο κοινό ζώο μέσα στο σκοτάδι ή για κάποια παρανόηση της όρασής του. Κατά την δεκαετία του '60 επίσης υπάρχουν άλλες δύο μαρτυρίες αντίστοιχης περιγραφής, μία εκ των οποίων, μάλιστα, αναφέρει πως το κατσικόμορφο πλάσμα εθεάθη στηριζόμενο στα δύο πισινά του πόδια, γεγονός που ενισχύει την ανθρωπόμορφη εικόνα του Αίγαλου.

Κατά την δεκαετία του '70 δεν υπήρξαν ισχυρές μαρτυρίες, πράγμα που έκανε το όλο θέμα να ξεχαστεί, μέχρι που τον Αύγουστο του 1982 αναφέρθηκε ξανά από ένα νεαρό ζευγάρι που βρισκόταν νύχτα στο Κιόνι η εμφάνιση ενός κατσικόμορφου πλάσματος ίδιου ακριβώς με αυτού που είχε δει ο Δημήτριος Καλυβιώτης το 1964. Αξιοσημείωτο είναι δε το γεγονός πως το νεαρό ζευγάρι βρισκόταν στην Ιθάκη για παραθερισμό και ουδέποτε είχε ακούσει το οτιδήποτε για το θρύλο που αφορά στο κατσίκι-φάντασμα, συνεπώς αποκλείεται η εκδοχή της υποσυνείδητης αυθυποβολής.

Έκτοτε υπήρξαν πολλές αναφορές των οποίων οι περιγραφές ταυτίζονται: κόκκινα λαμπερά μάτια, υπερμεγέθη σουβλερά δόντια, και μέγεθος ελαφρώς μεγαλύτερο ενός κοινού κατσικιού. Άλλες μαρτυρίες μιλούν για ημιδιάφανη υπόσταση, κάποιοι όμως αναφέρουν πως πρόκειται για ένα πλάσμα το οποίο εξ όψεως φαίνεται να έχει σάρκα και οστά. Οι περισσότεροι συμφωνούν ότι εμφανίζεται κυρίως στηριζόμενο στα τέσσερα πόδια ως ένα κοινό κατσίκι, υπάρχουν όμως και κάποιοι που το εμφανίζουν να στηρίζεται σε δύο πόδια.

Κανένας δεν έχει αναφέρει κάποιου τύπου αλληλεπίδραση με το κατσίκι φάντασμα, ούτε κάποια επαφή πέραν της οπτικής, ενώ η εμφάνισή του δε διαρκεί πάνω από μερικά λεπτά της ώρας. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Χρήστου Μ., που τον Ιούλιο του 2003 είδε το κατσίκι-φάντασμα οδηγώντας το αυτοκίνητό του, ακριβώς στη μέση της ασφάλτου μετά από μία στροφή. «Πάτησα κατευθείαν το φρένο όμως η φιγούρα του ήταν εντελώς ατάραχη, και πιστεύω πως δε θα έφευγε ακόμη κι αν δεν είχα σταματήσει το αυτοκίνητο. Στεκόταν εκεί ακίνητο, σαν να με περίμενε» Ο Χρήστος συμφωνεί με αρκετές μαρτυρίες που περιγράφουν τα μάτια του πλάσματος ως κάτι το απόκοσμο «Εκείνο που πρώτα με έκανε να καταλάβω πως αυτό που στέκονταν μπροστά μου δεν ήταν ένα κοινό ζώο, πέρα από το υπερφυσικό του μέγεθος, ήταν τα μάτια του. Ήταν κόκκινα και ασυνήθιστα λαμπερά, σχεδόν υπνωτικά, και μοιάζαν κάπως σαν να αιωρούνται μπροστά από το κεφάλι του. Τα δόντια του ήταν μεγάλα, σαν αυτά που βλέπουμε στις ταινίες με τα βαμπίρ και ανοιγόκλεινε το στόμα του σαν κάτι να ήθελε να πει, χωρίς όμως να ακούγεται κάποιος ήχος». Η εμφάνιση του κατσικιού-φάντασμα δεν κράτησε πάνω από 3-4 λεπτά: «Όταν το είδα κοκάλωσα. Ακόμα δεν είχα συνειδητοποιήσει τι ήταν αυτό που στέκονταν μπροστά μου, και η πρώτη μου σκέψη ήταν πως βλέπω τον διάολο (σ.τ.δ. *πολλοί από τους μάρτυρες είχαν σαν πρώτη σκέψη εικόνες προερχόμενες από την χριστιανική παράδοση που αφορούν σε δαίμονες, έκπτωτους αγγέλους κλπ, ουδεμία σχέση όμως έχουν αυτές οι εντυπώσεις με τον Αίγαλο. Είναι αυθαίρετη και ανακριβής σύγχυση και οφείλεται κατά κύριο λόγο στην έλλειψη πληροφόρησης.) Κάθησα και το παρατηρούσα για 2-3 λεπτά. Κάποια στιγμή κοίταξα για κλάσματα δευτερολέπτου δεξιά και αριστερά, σαν να 'ψαχνα να δω κάτι που θα με πείσει πως δεν ονειρεύομαι και όταν κοίταξα ξανά στο δρόμο το πλάσμα είχε εξαφανιστεί. Σας λέω δεν ήταν καμιά συνηθισμένη κατσίκα, αποκλείεται, δε θα προλάβαινε να φύγει τόσο γρήγορα!!»

Δεν αναφέρουν όμως όλες οι μαρτυρίες το κατσίκι-φάντασμα σε στατική μορφή. Η Φρόσω Τ. ντόπια κάτοικος του νησιού αφηγείται πως το είδε να τρέχει: «Έτρεχε πολύ γρήγορα σαν να χοροπηδάει αλλά κάθε του άλμα ήταν μεγάλο, ξέρεις, όχι όπως αυτό που κάνουν οι κατσίκες (…..) έτρεξε γρήγορα στην παραλία και χάθηκε μέσα στη θάλασσα και τ’ ορκίζομαι, όταν μπήκε στο νερό, για λίγη ώρα φαίνονταν ένα κόκκινο φως»

Αναφορές στην σύγχρονη λαϊκή κουλτούρα

Ο θρύλος του Αίγαλου έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις στο νησί της Ιθάκης και όπως κάθε λαϊκή παράδοση έχει αποκτήσει και τις παρωδίες του, Παραδείγματος χάριν έχει αναφερθεί μια αιωρούμενη ντισκο-μπάλα με το κατσίκι-φάντασμα από κάτω να χορεύει φορώντας φωσφοριζέ κοστούμι ενώ ακούγεται υπόκωφα το cult λαϊκό άσμα «Πειράζει που είμαι και μεγάλη φίρμα, πειράαζει», όπως και διάφορες ιστορίες που θέλουν το κατσίκι-φάντασμα να χοροπηδάει και να πετάει λέηζερ από τα μάτια του εξολοθρεύοντας κότες, ή να στέκεται σταυροπόδι με γυαλιά ηλίου κρατώντας κοκτέηλ ανανά με φωσφοριζέ ομπρελίτσα. (Φυσικά τέτοιου είδους μαρτυρίες μόνο παρωδίες μπορούν να θεωρηθούν και σε καμία περίπτωση δε θεωρούνται στοιχείο για την έρευνα που αποτέλεσε πηγή του παρόντος άρθρoυ.)

Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός πως το τοπικό συγκρότημα "Σύγχρονος Οδυσσέας" σημείωσε φέτος μεγάλη επιτυχία με το τραγούδι "Κατσίκι-Φάντασμα" που μουσικά βασίστηκε στο "Τραίνο-Φάντασμα" των Τρυπών με στίχους παραλλαγμένους για να ταιριάζουν στην περίσταση "Πέρ' από το δρόμο που περνάν τα φορτηγά περιμένει ένα κατσίκι με τα μάτια φωτεινά, να σκοτώσει ένα-ένα τα τεκνά. Με το κατσίκι-φάντασμα στην Ιθάκη θα χαθώ, στο Γιδάκι σ' ένα πάρτυ μαγικό". Ακόμα, υπάρχουν φήμες ότι ετοιμάζεται μια ταινία αφιερωμένη στο μυθικό πλάσμα με τίτλο "Ghost-goat-the Ithacean way"

Αποτίμηση του φαινομένου

Κάποιοι σκεπτικιστές πιστεύουν πως το όλο θέμα δεν είναι παρά ένα τρυκ προσέλκυσης τουρισμού στο νησί (άποψη που εν μέρει στηρίχθηκε στο γεγονός πως ένας εκ των μαρτύρων ήταν ελβετός παραθεριστής). Θεωρούν τις πρώτες μαρτυρίες παιχνίδια του μυαλού και της όρασης μέσα στο σκοτάδι και τις επόμενες απλώς φήμες. Δυσκολεύονται όμως να εξηγήσουν λογικά την ταύτιση των περιγραφών οι οποίες προέρχονται από διαφορετικά άτομα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, και περισσότερο το γεγονός πως υπήρξαν μαρτυρίες παραθεριστών, ο αριθμός των οποίων δεν είναι αμελητέος, οι οποίοι δεν γνώριζαν τίποτε για το θρύλο πριν να αναφέρουν την εμπειρία τους.

Αυθυποβολή; Θρύλος; Ή μια πραγματικότητα αντισυμβατική με την λογική αντίληψη του περιβάλλοντα χώρου; Όταν ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με το υπερφυσικό χάνεται η ασφάλεια της παγιωμένης «λογικής» θεώρησης του κόσμου. Έτσι την στιγμή που παρουσιάζεται μπροστά μας η υπερφυσική εικόνα, εξασθενούν οι μηχανισμοί λογικής αντίδρασης του εγκεφάλου (γι αυτό και πολλοί μάρτυρες αναφέρουν πως «κοκάλωσαν» μπροστά στο κατσίκι-φάντασμα, αδυνατώντας να αντιδράσουν κατ’ οιονδήποτε τρόπο) για να επανέλθουν ισχυρότερες μετά το πέρας της υπερφυσικής εμπειρίας, προκειμένου να παράσχουν μια λογικοφανή εξήγηση-ερμηνεία της ανάμνησης του γεγονότος. τίτλος συνδέσμου